Zal onze Westerse beschaving de crises die ons bedreigen, overleven? In de toekomst kijken kunnen we niet, maar leren van het verleden natuurlijk wél. Bioloog en ‘polymath’ Jared Diamond geeft ons in het fascinerende Ondergang (Collapse) uit 2004 een gedetailleerd inkijkje in de leefwijze van verdwenen culturen en analyseert de oorzaken van hun ondergang.
Voor de balans komen ook hedendaagse culturen aan bod die worstelen maar het misschien wel gaan redden, en geeft Diamond leerpunten voor onze huidige beschaving. Mooi! Ook positief is een reactie uit 2009 van een aantal wetenschappers in het onvertaalde Questioning Collapse. Zij betogen dat de verdwenen beschavingen eerder getransformeerd zijn, hun cultuur hebben aangepast, en dat wij mensen meer veerkracht hebben dan uit Ondergang is af te leiden. Ook mooi!
De meest aansprekende beschaving uit het boek Ondergang …
… vond ik die van Paaseiland. De omgevallen metershoge beelden spreken tot de verbeelding. Maar waren zij de oorzaak van de ontbossing die tot het uitsterven van de bevolking leidde? Niet alleen, zo stelt Diamond. Het eiland was geografisch kwetsbaar (slechte bodemgesteldheid, weinig regen, en nog meer omstandigheden), waardoor menselijke activiteit (bomen kappen voor landbouw, voor brandhout, voor crematie van lijken, voor kano’s) er extra inhakte (pun intended).
Ja, de bomen werden óók gekapt om de beelden te transporteren. Maar ook: de ratten die met de allereerste kano’s meekwamen, aten de palm-vruchten op, waardoor er weinig zaailingen waren. En die ratten aten ook de eieren van de vogels op, waardoor die ook niet meer kwamen broeden. Jammer, ook geen gebraden vogeltjes meer om te eten.
Waren die Paaseilanders zo dom, dat ze onnadenkend de laatste boom omhakten? Nee, de bomen waren natuurlijk niet in één keer weg. Ze werden steeds zeldzamer en kleiner, maar die verandering ging zo langzaam dat men het niet echt zag. En ze hadden geen schrift, dus geen overlevering hoe bebost het eiland vele generaties geleden was. Heel langzaam werd het eiland onherbergzaam, en de eilanders hadden geen middelen om te vertrekken, want … geen kano’s meer.
Montana
De opzet van het boek is heel fijn. Diamond begint met zijn geliefde vallei in Montana, waar verschillende groepen mensen verschillende belangen hebben, en allemaal bij elkaar het milieu verpesten. Want zo ongerept als het ooit was, is het allang niet meer. Er is giftig afval van de mijnbouw, er is desastreuze bosbouw, erosie en verzilting van de bodem, waterverontreiniging, verlies van biodiversiteit, van buiten geïntroduceerde ziekten en plagen, en natuurlijk klimaatverandering.
Diamond kiest juist Montana omdat hij er woont, en met de plaatselijke bevolking kan praten over hun motivaties om te vervuilen en het niet op te ruimen. Het heeft te maken met cultuur (traditie van bosbouw, individuele vrijheid) en economie (vakantiehuisjes die de grondprijs opdrijven en industrieën die hun verantwoordelijkheid niet nemen omdat dat geld kost). Gelukkig komt er geld binnen vanuit de landelijke overheid in de vorm van sociale programma’s, anders zou Montana het ook niet ‘redden’. Paaseiland had uiteraard niet zo’n overheid.
Andere oude beschavingen
Na Paaseiland komen de eilanden Pitcairn en Henderson aan de orde, de Anasazi in New Mexico, de Maya’s, de Vikingen, en komen tenslotte het oude Nieuw Guinea en Japan aan de orde. De laatste twee redden het in de oudheid wel, respectievelijk door beperking van de bevolkingsgroei en door de strenge regulering van de Shogun tegen houtkap. Maar de analyse van Diamond gaat verder dan alleen biologie: ook handelspartners (om noodzakelijke goederen van te kopen), vijanden (die je een kopje kleiner maken), culturele waarden (zoals bij de Vikingen, die hun Noorse manier van leven handhaafden in de barre omgeving van Groenland), klimaatverandering (meer droogte, minder eetbare dieren), en allerlei andere criteria passeren de revue. En zo’n ondergang is vaak een combinatie van factoren.
Hedendaagse beschavingen in moeilijkheden
Vervolgens stapt Diamond over naar hedendaagse beschavingen die het moeilijk hebben. Interessant vond ik de analyse van de verschillen tussen Haïti en de Dominicaanse Republiek, die beiden het eiland Hispanola bezetten, maar zeer verschillend zijn qua rijkdom en natuur. Haïti was oorspronkelijk een Franse kolonie, die veel slaven ernaartoe bracht. Na de afschaffing van de slavernij werden deze kleine boeren en hakten veel bomen om, wat leidde tot erosie. De Dominicaanse Republiek was Spaans, en zag juist minder slaven en meer andere immigranten, daardoor minder boeren. Verder heeft het meer regen en meer rivieren, daardoor een stuwdam en elektra. En ook een president, die net zo corrupt was als zijn collega op Haïti, maar wel een (onverklaarbare) passie had voor het milieu.
Diamond besteed verder aandacht aan de oorzaken van de genocide in Rwanda (door bevolkingsgroei als bijkomende oorzaak, naast milieuaspecten), en aan China (luchtvervuiling, en nog veel meer) en Australië (uiterst beroerde bodemkwaliteit en slecht aangepakt door de Britse immigranten).
Waarom de ondergang?
Waarom pakken culturen hun milieuproblemen niet aan? Diamond ziet 4 redenen: 1. Ze voorzien de risico’s niet, door gebrek aan ervaring (ook als er geen schriftelijke overlevering is van vergelijkbare problemen). 2. Ze herkennen de problemen niet als die zich aandienen (door bestaande jaarlijkse schommelingen in regen of temperatuur bijvoorbeeld). 3. Ze onderkennen de problemen wel, maar willen ze niet oplossen door hetzij onbewuste biases, of door bewust egoïsme. 4. Ze willen het wel oplossen, maar kunnen het niet, zoals de Australische konijnenplaag.
Het kan ook anders
Positief is het slot. Er zijn wél leiders geweest die problemen voortvarend hebben aangepakt, die in staat zijn crises op te lossen. Er zijn bedrijven die, om verschillende redenen, wél milieubewust zijn. Er is meer bewustzijn bij de bevolking, die gedragsverandering kan afdwingen. En we zijn nu best goed in staat om gevolgen van milieuproblemen te voorzien. Denk aan klimaatvluchtelingen. En je mag toch aannemen dat wij nu beter in staat zijn onze waarden aan te passen aan de omgeving. We zijn toch slimmer dan de Vikingen, die in Groenland bleven doen alsof zij in Noorwegen woonden, in plaats van de beter aangepaste praktijken van de Inuit over te nemen? Toch? Zo slim zijn we toch?
Gedetailleerd betoog
Dit is een goed geschreven, uiterst gedetailleerd betoog dat veel informatie geeft over verdwenen culturen. Verplichte literatuur voordat je de oude steden van de Maya’s bezoekt, of de beelden op Paaseiland, je ziet het dagelijks leven uit die tijd voor je! Daarnaast geeft het een heel goed beeld van de huidige problemen in Rwanda en Haïti.
Zijn stukken over Australië en China geven wat historisch inzicht, maar de huidige stand van zaken is inmiddels behoorlijk veranderd. Ook zijn er sinds 2004 natuurlijk nieuwe wetenschappelijke inzichten, die zijn verklaringen wellicht nuanceren. Zo gaat dat in de wetenschap.
Biologie is de kern
Diamond staat bekend als polymath, dat zei ik al. Dat betekent dat hij naast kennis van de biologie, ook op veel andere gebieden veel kennis heeft. Denk aan antropologie, ecologie, geografie en evolutionaire biologie. (Leonardo da Vinci was ook zo’n polymath.)
In dit boek ligt de nadruk op biologie, het gaat veel over bodemgesteldheid, inheemse planten en dieren, erosie en dergelijke. Klimaatverandering komt veel minder aan de orde, alleen aan het eind gaat het over CO2 uitstoot en stijging van de zeespiegel. Desondanks is er veel te leren over de houding van de oude culturen ten opzichte van hun omgeving en hun beperkte mogelijkheden of wil om zich daaraan aan te passen. Ze hielden vast aan wat ze altijd deden.
Dat kunnen wij beter niet doen.
Ik gaf het boek 4 1/2 *
Ken je dit boek? Wat vond je ervan?
Koop dit boek
o.a. bij
of
of
Libris.nl, steun je lokale boekhandel
Voor bovenstaande links krijg ik een beetje provisie. Zonder provisie:
- YouBeDo, goed voor jouw goede doel
- Boekwinkeltjes, lekker duurzame exemplaren-met-ervaring
- Of ga speuren naar dit boek in een minibieb, ik vond mijn exemplaar daar ook …
Questioning Collapse is in het Engels te koop bij Bol.
Keus genoeg!
Elly Stroo Cloeck is project- en interim-manager op het gebied van Finance, Internal Audit en Risk Management. Daarnaast schrijft ze recensies en samenvattingen van managementboeken.
Abonneer je hier op de kwartalige nieuwsbrief of op de wekelijkse blog-updates!