Waarom? Waarom heeft de Europese ‘beschaving’ (i.e. medicijnen, wapens, gereedschap, etc.) zich zoveel sneller ontwikkeld dan enig ander? Waarom koloniseerden wij andere volken, en niet andersom? Tenslotte ontstond de mensheid in Afrika, waarom is die voorsprong daar verloren gegaan? Het briljante, Pulitzerprijs-winnende Guns, Germs & Steel (in het Nederlands: Paarden, zwaarden en ziektekiemen) van Jared Diamond uit 2017 (herziene versie) legt het haarfijn uit.
Een korte geschiedenis van iedereen over de laatste 13.000 jaar, is de ondertitel van dit dikke (500 p) boek. Diamond analyseert waarom de ene regio een hoger tempo had om ‘beschaafd’ te worden dan de andere. De waarom?-vraag werd hem gesteld door Yali, een politicus uit Nieuw-Guinea. De bevolking daar leefde in 1828 nog bijna letterlijk in het Stenen Tijdperk en keek met verbazing naar alle goederen die de ‘Witten’ (de Nederlandse kolonisten) meebrachten op hun schepen. Dit terwijl er op Nieuw-Guinea al sinds 50.000 voor Christus mensen leefden en er 10.000 jaar geleden al sprake was van irrigatie van landbouwgrond. Diamond is geïntrigeerd en gaat op onderzoek uit. Deze speurtocht wordt uiterst beeldend en gedetailleerd uit de doeken gedaan.
Het maatschappijboek Paarden, zwaarden en ziektekiemen …
…is nauwelijks kort samen te vatten. Het begint met duidelijk te maken dat die ‘Witten’ zeker niet slimmer waren dan de inwoners van Nieuw-Guinea en alle andere gekoloniseerde gebieden. Die racistische theorie is aantoonbaar onjuist. De ongelijkheid die in al die duizenden jaren ontstond, is te wijten aan geografische verschillen, aan de omgeving dus. De ontwikkeling van de beschavingen is nauw gerelateerd aan het ontstaan van landbouw, zo is gebleken.
Landbouw
Landbouw en het bijbehorende houden van dieren (koeien, schapen, geiten, varkens en ja, paarden), bloeide daar waar er planten waren die goed te verbouwen waren. Dat gebeurde al 13.000 jaar geleden, met name in de ‘vruchtbare halve maan’, het gebied rond de rivieren Eufraat en Tigris. Daar waren de het best te domesticeren graansoorten en dieren te vinden. Landbouw zorgde voor minder reizen en trekken, en daardoor de mogelijkheid om sneller achter elkaar kinderen te krijgen, wat resulteerde in een grotere bevolking. Maar ook in meer voedsel, het aanleggen van voorraden en het kunnen voeden van mensen die géén boer of jager waren, maar soldaat, ambachtsman of geleerde. Die graansoorten waren natuurlijk klimaatafhankelijk, en verspreidden daardoor zich makkelijker oost-west, dan noord-zuid.
Innovatie
De ambachtslieden maakten gereedschappen en de geleerden hadden tijd om van alles te verzinnen, zoals staal en buskruit. Die innovaties verspreidden zich met de mensen over de wereld, van oost (Midden-Oosten, maar ook China) naar west (Europa, Noord-Afrika) en vice versa. Dat gebied was relatief vlak en er was dus veel ‘verkeer’. Noord-zuid verkeer was veel lastiger, door allerlei geografische obstakels (de Sahara in Afrika, de Darien Gap tussen Noord en Zuid-Amerika, de oceaan tussen Azië en Australië). Hoe meer ‘verkeer’, hoe meer innovaties werden uitgewisseld en verbeterd.
Schrift
Met de grotere voorraden graan, en de handel tussen stammen kwam de behoefte aan vastlegging van transacties en schulden, en zo kwam het schrift. Volken die schrift hadden, waren in het voordeel want communicatie over langere afstanden is natuurlijk veel makkelijker als je een brief kunt gebruiken. Zo konden de ‘beschaafde’ volken met meer mensen veel beter samenwerken rond innovaties (en oorlog voeren) dan de ‘onbeschaafde’ volkeren.
Vee
In Australië, Afrika en Amerika waren minder ‘makkelijke’ dieren te vinden. Struisvogels, Neushoorns en Bizons zijn al nauwelijks te temmen, laat staan domesticeren. Diamond legt uitgebreid uit hoe dat kwam: vleeseters domesticeren is natuurlijk zinloos als het je om het vlees van de vleeseter te doen is; je wilt snelle groeiers hebben, geen olifant dus; veel dieren planten zich in gevangenschap niet voort; veel dieren zijn te agressief om te domesticeren, denk aan beren, en zebra’s laten zich niet zadelen; veel dieren vluchten als ze bang worden, terwijl je wilt dat ze bescherming in de kudde zoeken; dieren moeten het leiderschap van mensen aanvaarden, dus gewend zijn aan hiërarchie, enzovoorts enzovoorts. Er waren in die gebieden dus geen kudden vee, waar melk, vlees en kleding vandaan kwam.
Ziekten
En wat er ook van dat vee vandaan kwam … waren ziekten, al onze ziekten komen bij vee vandaan! In Europa en Azië werd daartegen weerstand opgebouwd; Amerika, Afrika en Australië hadden geen vee dus geen weerstand, en óók geen eigen (dier-gerelateerde) ziektekiemen die ze aan óns konden overdragen. Dus …
De geschiedenis van continenten en landen
Naast de bovenstaande rode draden die leidden tot de overmacht van kolonisten met hun paarden, zwaarden en ziektekiemen, krijgen we ook veel informatie over andere zaken. Zo komt het nut van taal aan bod: met behulp van de analyse van talen en dialecten kan vastgesteld worden in welke richting de mensen migreerden. Ook beschrijft Diamond de ontwikkeling van de continenten, waarvan ik die van Afrika het verrassendst vond. (De allereerste voedselproductie ter wereld vond plaats in … de Sahara; Bantu “zwarten’ leefden vóór de Europese kolonisten niet in Zuid-Afrika, daar waren alleen bosjesmannen, en nog veel meer). En hij maakt duidelijk waarom China, dat vóór 1450 veel verder was dan het westen, erná niet zo hard meeging in de ontwikkeling van haar beschaving en het koloniseren van gebieden.
Pulitzer Prize
Ik las de Engelstalige herziene versie uit 2017, die alle nieuwe ontdekkingen sinds het origineel uit 1997 heeft verwerkt. Ook staan er veel nieuwe stukken in, o.a. de geschiedenis van Japan, waar het oudste aardewerk is gevonden. Het boek gaat overal vrij diep op in en heeft veel details en grafieken met statistieken. Hoe ga ik dat allemaal onthouden, vroeg ik mij af. Dat hoefde niet, de rode lijnen worden regelmatig herhaald als het over specifieke landen en volkeren gaat.
Diamond geeft veel voorbeelden en heeft een hele prettige schrijfstijl, met (voor Amerikaanse begrippen) korte zinnen. Je hebt zeker niet het idee een studieboek te lezen, meer een ontdekkingstocht. Er zitten prachtige omschrijvingen bij, bijvoorbeeld hoe planten werden gedomesticeerd. Ook de ontwikkeling en verspreiding van talen is een fantastisch stuk uitleg.
En ook al waren de activiteiten van de ‘beschaafde’ volkeren schokkend onbeschaafd bij het koloniseren van gebieden, het ontstaan van die beschavingen is fascinerend. Heerlijk boek, neem er alle tijd voor! Het won niet voor niets in 1998 de Pulitzer Prize.
Ik gaf het boek 5*
Ken je dit boek? Wat vond je ervan?
Koop dit boek
o.a. bij
of
of
Libris.nl, steun je lokale boekhandel
Voor bovenstaande links krijg ik een beetje provisie. Zonder provisie:
- YouBeDo, goed voor jouw goede doel
- Boekwinkeltjes, lekker duurzame exemplaren-met-ervaring
Keus genoeg!
Let erop dat je de herziene versie van 2017 koopt! Dat is bij de Nederlandstalige versie niet goed te zien.
Elly Stroo Cloeck is project- en interim-manager op het gebied van Finance, Internal Audit en Risk Management. Daarnaast schrijft ze recensies en samenvattingen van managementboeken.
Abonneer je hier op de kwartalige nieuwsbrief of op de wekelijkse blog-updates!