Ik geef eerlijk toe, mijn belangstelling voor maatschappij en politiek is pas van de laatste paar jaar. Klimaatverandering, oorlog, je kunt er tegenwoordig niet omheen, maar dat is mij in het verleden blijkbaar goed gelukt. Israël, Syrië en daarvoor Irak, Chili, Zuid-Afrika, het was ‘ver van mijn bed’. Met De shockdoctrine van Naomi Klein uit 2007 doe ik een inhaalslag. Een letterlijk schokkende inhaalslag!
Het boek is geschreven net ná het overlijden van de econoom en uitvinder van het neo-liberalisme Milton Friedman. Hij is ook de geestelijk vader van de ‘Shock Doctrine’, die hij in een essay als volgt omschrijft (vertaling van mijzelf): ‘Alleen een crisis kan voor verandering zorgen. De acties in die crisis zijn afhankelijk van de ideeën die er zijn, de taak van economen is te zorgen dat er alternatief beleid is en te wachten tot wat eerder politiek onmogelijk was, politiek onvermijdelijk wordt’.
Klein vergelijkt het met noodrantsoenen van blikjes en water, Friedman had noodrantsoenen van vrije-markt-ideeën. In de kern was dat het wachten op een crisis, dan alle staatsbedrijven privatiseren terwijl iedereen nog in shock is van de crisis, en dan zorgen dat deze hervorming permanent wordt. En als er geen crisis is … dan maak je er eentje.
Het boek De shockdoctrine …
… begint met een hoofdstuk over psychiatrische behandelingen in de jaren 50 en 60. Op de McGill universiteit wordt geëxperimenteerd met elektroschokken om de geest ‘leeg te maken’, zodat deze zonder de psychische problemen weer kan worden opgebouwd. De patiënten komen er als wrakken uit, met grote periodes van regressie, terug in hun kindertijd met bijpassend duimzuigen, baby-gebrabbel en broekplassen. Deze therapie is de analogie met wat er in de jaren erna in diverse landen gebeurt. Het ‘onbeschreven blad’ van de geest is in een land het volledig afwezig zijn van overheidsingrijpen. Friedman was ervan overtuigd dat elk probleem met de vrije markt terug te voeren was op restanten van overheidsbemoeienis.
Vrije markt
Friedman was een uiterst intelligente man, erg goed in wiskunde en wetenschappelijke argumentatie, een goed debater. Zijn studenten van de Universiteit van Chicago liepen met hem weg, en met zijn theorieën. Die studenten (de Chicago boys) spelen een centrale rol in de hervormingen van diverse landen, te beginnen met Chili. Bij torenhoge schulden of monetaire issues wordt hulp gezocht bij het IMF en de Wereldbank, die vervolgens voorwaarden stellen bij de leningen die ze verstrekken: implementatie van democratie en de bijbehorende vrije markt. De Chicago boys helpen met de uitrol.
De bevolking ervaart de gevolgen, het verlies van banen door goedkope import, bezuinigingen die leiden tot verlaging van sociale zekerheid, en gaat protesteren. Die opstanden worden zó bloedig neergeslagen dat het hele land in shock is, en de vrije-markt-principes kunnen worden verankerd. Dit leidt tot enorme ongelijkheid en armoede. Dit wil de bevolking niet, maar van een democratie is dan al geen sprake meer.
Democratie
Klein weet overtuigend neer te zetten dat de implementatie van de vrije markt niet samengaat met democratie, maar juist een dictatoriale leider vereist, die snel actie neemt. Omdat de vrije markt belangrijk is voor de commerciële belangen van de Amerikaanse multinationals, wordt een dictatoriaal bewind gesteund. En door dat bewind wordt rijkelijk gebruik gemaakt van marteling, waaronder elektroschokken.
Privatisering
Na Chili volgen hoofdstukken over Indonesië, Bolivia, Polen, Zuid-Afrika, China, Rusland. Bij Irak lukt het niet zo makkelijk, en dus wordt daar een crisis gecreëerd: oorlog. Als je leest hoe daarna de Iraaks staatsbedrijven zonder enige vorm van aanbesteding werden geprivatiseerd, voor een appel en een ei overgenomen door Amerikaanse multinationals, kun je bijna niet geloven dat dit is gebeurd.
Rampenkapitalisme
Irak is ook de brug naar wat Klein ‘rampenkapitalisme’ noemt. Het is ongelofelijk hoeveel bedrijven dikke winst maken bij oorlogen maar ook bij natuurrampen. Alle hulpverlening van de staat is inmiddels geoutsourced naar bedrijven, die bepaald niet doelmatig te werk gaan en ook niet de lokale bevolking betrekken bij wederopbouw. Het gaat immers om zoveel mogelijk winst maken? Inmiddels denkt men (in de VS) dat de rijken (via de overheid) catastrofes en oorlogen veroorzaken, maar dat hoeft helemaal niet. Niets doen om ze te voorkomen is al genoeg. Wat de grote fossiele bedrijven heel duidelijk laten zien, ook nu nog!
Evaluatie
Ik heb vrij lang gedaan over dit boek: elk hoofdstuk is schokkend door het gebrek aan integriteit en de overdaad aan bloedvergieten en wreedheden. Ik werd er fysiek misselijk van. Nu is Klein een activiste en kun je dit boek natuurlijk als linkse propaganda wegzetten. Echter, haar onderbouwingen zijn behoorlijk uitgebreid en gedetailleerd, dit is duidelijk meer dan een mening. (Op Wikipedia is te vinden dat zelfs haar criticaster vinden dat ‘ze meer gelijk dan ongelijk heeft’.)
Hoewel het boek eindigt bij Irak, zijn Klein’s observaties nog steeds relevant, met name waar het de hulp bij natuurrampen betreft. Ik merk dat ik ook wat kritischer ben op de activiteiten van het IMF en de WB, zijn deze instanties nu integer of niet?
Het is een prettig leesbaar boek vol met cynische woordspelingen; het heeft een fijne, chronologische structuur. Wel stevig, zowel qua inhoud als qua omvang. En zorgwekkend, het idee dat het gedachtegoed van één man leidt tot experimenten in allerlei landen en tot een enorme ongelijkheid. En nog steeds is de vrije markt heilig. We leven in een ‘Corporatist State’.
Ik gaf het 4 1/2 *
Ken je dit boek? Wat vond je ervan?
Koop dit boek
Je kunt dit boek kopen o.a. bij
- Bol.com
- Libris.nl, steun je lokale boekhandel
- Boekwinkeltjes, lekker duurzame exemplaren-met-ervaring
Keus genoeg!
Elly Stroo Cloeck is project- en interim-manager op het gebied van Finance, Internal Audit en Risk Management. Daarnaast schrijft ze recensies en samenvattingen van managementboeken.
Abonneer je hier op de kwartalige nieuwsbrief en/óf mijn wekelijkse blog-updates