Kan dat wel? Dat je een boek zó goed vindt, dat je geen zin hebt om verder te lezen? Ja dat kan, en dat ligt aan mij, teveel onaangename feiten in één keer. En die feiten verdwijnen niet als je ze negeert, dus … las ik Gekaapt door het kapitaal van Mirjam de Rijk uit 2024 helemaal uit. En vraag ik me nu af hoe ik zo’n kaping kan tegengaan.
De Rijk beschrijft hoe Private Equity steeds meer invloed krijgt op, en geld onttrekt uit, de publieke sector. Denk aan zorg, onderwijs, wonen, kinderopvang. We hebben al in de krant gelezen dat huisartsenpraktijken worden opgekocht, en dat je dan als patiënt zómaar zonder huisarts kunt zitten. We weten dat beleggers woningen opkopen. Maar dit boek gaat véél verder dan deze constateringen, verklaart waarom dat gebeurt, welke verstrekkende gevolgen dat heeft en hoe ons belastinggeld opeens in Bermuda terecht komt. Zonder dat je dat beseft … Schokkend en ja, onaangenaam ook. En ook goed geschreven, uiterst relevant en met handvatten voor de politiek om dit tegen te gaan.
Het maatschappelijke boek Gekaapt door het kapitaal …
… begint met de zorgsector. Bergman Clinics, Benu Apotheken, en nog veel meer bekende instanties zijn in handen van Private Equity (PE). Dat lijkt niet zo heel zorgelijk. Maar toen kwam PE aan onze huisartsen, en dat hadden ze nou niet moeten doen. Naast het feit dat ze niet kunnen leveren wat ze zouden moeten leveren, namelijk huisartsenzorg, binnen 15 minuten afstand, zijn er nog meer zorgelijke zaken. De huisarts was altijd een soort poortwachter: gaf doorverwijzingen als dat echt nodig was en had puur jouw eigen belang voor ogen. Maar nu! Nu zijn zowel de huisartsenpraktijk als de specialistische praktijken vaak van dezelfde investeringsmaatschappij, en is zoveel mogelijk doorverwijzen, naar de eigen specialisten, in het belang van het bedrijf. Als patiënt word je dan dus meer, en vaak ook naar andere partijen doorverwezen. Maakt dat uit? En hoe zou je dat moeten weten?
Op de financiën kom ik zo terug, maar de invloed van deze bedrijfsvoering op de zorgprofessionals is groot. Bij de private zorginstanties kunnen ze meer verdienen, waardoor steeds meer de overstap maken van overheidsinstellingen naar private instellingen. Maar dat hogere salaris moet wel terugverdiend worden. Die zorgprofessionals krijgen dan ook rendementsdoelen mee, waardoor er opeens meer aandacht is voor verhogen van de omzet en wat minder voor kwaliteit van de zorg. Dat klinkt negatief, maar die zorgprofessionals kunnen daar niets aan doen, het komt omdat de hersenen veranderen. Wat je aandacht geeft, groeit, letterlijk, als dikkere synapsen in je brein.
Winst in de zorg
Die private specialistische instellingen nemen alleen de makkelijke, relatief goedbetaalde klussen aan; het ingewikkelde, en dus verliesgevende werk blijft bij de overheid. De private instellingen maken winst, die wordt uitgekeerd aan de aandeelhouders, die daar (natuurlijk) zo min mogelijk belasting over betalen en het zo snel mogelijk uit Nederland wegsluizen. Ze zijn toch zeker geen sociale instelling!
Ehhhh, er is toch een winstverbod in de zorg? Jawel, maar slechts op delen, en jawel, maar daar wordt niet op gehandhaafd. En door een wirwar van BV’s wordt het omzeild. Eigenaarschap en financiën zijn niet transparant. Het toezicht door de NZa hapert. De Algemene Rekenkamer deed onderzoek naar toezicht op fraude in de zorg en schreef een vernietigend rapport (‘gebrek aan daadkracht’). En de marges zijn niet mals: voor ‘caregivers’ van Home Instead die via pgb’s voor onze oudjes zorgen, wordt EUR 58 per uur in rekening gebracht. De caregiver zelf krijgt hiervan EUR 14. Bruto.
Onderwijs
Een vergelijkbaar betoog wordt gehouden over onderwijs, waar de digitale hulpmiddelen, zoals de online leeromgeving, in handen zijn van Big Tech (Amazon, Google, Microsoft). Tijdens Corona kwam die ontwikkeling in een stroomversnelling terecht. Big Tech leveren echter niet alleen de infrastructuur, ze bepalen ook de inhoud en de aard van het onderwijs. Een algoritme ‘personaliseert’ de interactie tussen systeem en leerling, als docent heb je er geen enkele zicht op. Docenten verliezen kennis over hoe mensen leren, die kennis is volledig eigendom van BigTech. Het onderwijs zélf wordt door die bedrijven veranderd, en daarbij stroomt een steeds grotere hoeveelheid publiek onderwijsgeld naar de aandeelhouders van die bedrijven. En stroomt zomaar door naar een belastingparadijs, denk ik zo.
En de studieboeken dan? Ja, óók in handen van grote buitenlandse commerciële partijen, via Noordhoff (van NPM Capital), en Malmberg (van Sanoma, geen PE maar beursgenoteerd). Ze verplichten de scholen extra lesmateriaal af te nemen wat helemaal niet gebruikt wordt.
Wonen
De overheid stopt jaarlijks 20 miljard subsidie in wonen, denk aan de hypotheekrenteaftrek, huurtoeslag, bouwsubsidie en dergelijke. Hiervan komt 15 miljard terecht bij banken, grondeigenaren, ontwikkelaars en beleggers. Al deze partijen hebben baat bij zo hoog mogelijke woonkosten, en die in Nederland horen bij de hoogste van Europa. Woning-schaarste levert hogere huren op, goed voor beleggers. Hoge huizenprijzen leveren hoge hypotheken op, met veel rente-inkomsten voor de banken. Voor woningen is grond nodig, en die grond is in handen van grote grondeigenaren. Grond is 60% van de prijs van een huis. Als de huizenprijzen stijgen (door schaarste én verruiming van leenmogelijkheden), stijgen de bouwkosten maar iets mee, de rest gaat naar een hogere grondprijs. Was die grond ooit in handen van het Bouwfonds Nederlandse Gemeenten, sinds Rabobank dit bedrijf kocht, vloeien winsten op grond niet meer naar een overheidsinstantie. Beetje dom dus, die verkoop. En (andere) grondeigenaren blijven graag wachten tot de grond nóg meer waard is. Dus wordt er minder gebouwd dan wat kan. En gaan de huizenprijzen omhoog …
Kinderopvang
De helft van de Nederlandse kinderopvang is in handen van commerciële partijen, waaronder 4 grote PE-partijen. Die laatste categorie is overigens het duurst, en dus vaak gevestigd in rijke buurten. Deze grote commerciële partijen kopen bestaande kleine stichtingen of zzp-opvangbedrijfjes. Is het rendement van bepaalde vestigingen te laag (minder dan 20%), dan worden die gesloten. Per saldo gaat het aantal kinderopvangplaatsen omlaag. Kinderopvang wordt voor 70% collectief gefinancierd, uit onze belastingen en premies, totaal 3,5 miljard per jaar. Bij kinderopvang is overigens geen sprake van een winstverbod of -restrictie.
Bedrijven
PE in de publieke sector is relatief recent, maar bij bedrijven speelden ze natuurlijk al veel langer en rol. Het idee is om binnen 5 jaar een bedrijf te kopen, het rendement ervan te verbeteren zodat het meer waard wordt, en dan het bedrijf verkopen. Een bedrijf als handelswaar. Die bedrijfjes zijn vaak gestart met start-up- en innovatie-subsidies van onze overheid, maar 90% ervan wordt verkocht aan een buitenlandse PE. In dit soort verkopen gaat in Nederland 100 miljard per jaar om. PE bulkt van het geld, én heeft zo heel veel invloed, want inmiddels is sprake van oligopolies.
Is er niks om te kopen? Dan besteden ze het geld aan Inkoop Eigen Aandelen. Daarover hoeft geen dividendbelasting betaald te worden. Dat geld had ook gebruikt kunnen worden aan investeringen, betere beloning van werknemers, prijsverlaging van producten. Of aan belastingen natuurlijk. Interessant: dat geld is niet hun eigen geld vanuit de winst, nee, het zijn leningen van de banken. Hun eigen geld zit ‘vast’ in belastingparadijzen. En financieren met leningen is natuurlijk risico-vol, als het onderpand toch niet zoveel waard is als gedacht, valt het investeringsbedrijf zo om. Vervelend! Nou ja, voornamelijk voor de schuldeisers, want er zijn héél veel manieren om het risico voor aandeelhouders zo klein mogelijk te maken. Garanties van de EU, exportkredietverzekering, allerlei constructies voor risicobeperking ….. Er is echter wel één belangrijk risico: PE wil het bedrijf na 4 jaar weer verkopen, maar dan moet er wel een koper zijn voor dit nóg duurder geworden bedrijf. Een beetje een pyramidespel dus. En als er geen koper wordt gevonden, zit het bedrijf zelf óók in de problemen.
Waar komt al dat geld vandaan?
In het tweede deel van het boek wordt ingegaan op de ‘vermogensberg’, hoe het komt dat er ‘opeens’ zoveel kapitaal is dat rendement zoekt. De Rijk identificeert 7 oorzaken.
- Bedrijven maken winst, die niet wordt geïnvesteerd in het bedrijf, maar uitgekeerd.
- De rijken worden rijker, de armen steeds armer. Dat resulteert ook in minder investeringen in echte productie, want de afzet is afgenomen.
- Er wordt weinig winstbelasting betaald.
- Het beleid van de ECB. Om de economie te stimuleren werden leningen overgenomen. Het vrijgekomen geld wordt geïnvesteerd in …. nee niet de reële economie, maar PE.
- Hoe meer geld je hebt, hoe meer je kunt lenen.
- Kapitale deregulering uit 1980-1990. Kapitaal reist nu vrij de wereld over.
- Pensioenfondsen, verzekeringen e.d. hebben enorme buffers.
Politieke verwaarlozing
En waarom zoekt die vermogensberg ingangen in de publieke sector? Is daar zoveel rendement te behalen dan? De overheid heeft (bewust) een gat laten vallen waar commerciële bedrijven in het algemeen en PE in het bijzonder nu inspringt. Bovendien accepteert de overheid kritiekloos de voorwaarden en tarieven. En soms heeft ze het er zelf naar gemaakt. Zo zijn er in de zorg zóveel regels en zóveel gedoe met zorgverzekeraars, dat het hebben van een eigen praktijk niet heel aantrekkelijk meer is. Wat ook niet helpt is het steeds ter beschikking stellen van tijdelijk geld, daar kun je geen vast personeel van inhuren, en zo komt het geld dan terecht bij commerciële partijen zoals detacheringsbureaus. En tenslotte: het is niet verboden, of verboden worden niet gehandhaafd.
Kunnen we er nog iets aan doen? Het boek geeft 10 lessen die direct af te leiden zijn uit de eerdergenoemde oorzaken. Deze 10 lessen zijn vrij uitgebreid, met veel concrete voorbeelden hoe e.e.a zou kunnen worden vormgegeven, bijvoorbeeld met Steward Ownership. Mooie quote uit dit stuk: ”Als iets te belangrijk is om failliet te laten gaan, moet je het in publieke handen houden”. En impliciet stelt ze natuurlijk: ‘Als iets van publiek belang is, moet je de bedrijfsvoering niet laten bepalen door (buitenlandse) commerciële partijen’. Misschien te laat voor Bouwfonds Nederlandse Gemeenten, maar niet te laat voor veel andere publieke instanties. Marktwerking prima, maar niet zonder waarborgen.
Evaluatie van Gekaapt door het kapitaal
De Rijk schreef een uitstekend boek, waarin ze veelal bekende zaken op een rijtje zet en daar de (voor mij onbekende) oorzaken bij zoekt, onderbouwd met statistieken en onderzoeksrapporten. Ik leerde ook veel nieuws, met name over onderwijs en kinderopvang. Zonder (klein)kinderen houd je dat toch wat minder bij, maar ik schrok van wat ik las. Het resultaat van het geheel vond ik bepaald onthutsend.
De structuur is goed, met een steeds herhaalde onderverdeling in zorg, onderwijs, wonen en kinderopvang. Het betoog is logisch, de oorzaken uit deel 2 zijn goed af te leiden uit de beschrijvingen van deel 1, en de aanbevelingen, de 10 lessen, sluiten hier ook weer goed op aan. Qua voorbeelden is het een feest der herkenning: van nieuws wat recent de kranten haalden, tot bekende bedrijven als de HEMA en Benu Apotheken. En of je nu wel of geen kinderen hebt, één of meer van de vier publieke domeinen raken je. Als daarin geld verspild wordt, ga je dat merken aan de kwaliteit of de toegankelijkheid. Er zullen weinigen zijn die vinden dat goede zorg, goed onderwijs, goede huisvesting en goede kinderopvang alleen beschikbaar moeten zijn voor degenen die daar (steeds) meer voor kunnen betalen. Voor iedereen relevant dus, dit boek!
Het boek is goed verzorgd qua lay-out en redactie. Ik las het eBook, en zag geen plaatjes, foto’s of grafieken, en natuurlijk geen kleuren. Dat had de zaak (misschien ten onrechte) nog wat opgevrolijkt! Anderzijds zag ik wel een aantal referenties naar boeken, die ik óf al had gelezen (zoals Mazzucato’s De waarde van alles) of die op mijn TBR staan (zoals Piketty’s Kapitaal in de 21ste eeuw). Daar word ik wél blij van. En ondanks de stevige financiële rode draad is er weinig jargon te bespeuren, en worden de ins-and-outs goed uitgelegd.
Wat deed ik met de kennis, cq wat kunnen wij ermee? Naast stemmen voor partijen die de overheid graag wat meer grip op de publieke instanties wil laten houden, kunnen we zelf ook kritisch zijn waar we zaken mee doen. Mijn tandarts zit inderdaad plots in een gedeelde praktijk. Maar even zo plots verwijst hij me door naar een kaakchirurg in een private instelling, niet in een ziekenhuis, voor ‘even kijken naar een bobbeltje op mijn tong’. Hij maakt opeens ook best veel foto’s. Daar kan ik vragen over stellen, en waarschijnlijk kan ik een andere aanbieder kiezen. Want mijn geld mag best naar Bermuda, maar dan met mij erbij!
Ik gaf het boek 4 ½*
Je kunt dit boek kopen bij
(Hiervoor krijg ik een beetje provisie)
Duurzaam lezen kan ook!
Koop het tweedehands bij Boekwinkeltjes
Of lees het via Kobo Plus (deed ik ook)
Of via je lokale bibliotheek, op papier of digitaal
Of misschien vind je het in een minibieb?
Abonneer je hier op de kwartalige nieuwsbrief of op de wekelijkse blog-updates!