De redenen waarom we vaak zo irrationeel zijn, kunnen we niet te vaak horen. De complottheorieën nemen toe, je kunt je bijna niet voorstellen dat mensen er in geloven, zo bizar zijn ze. In Rationaliteit uit 2021 neemt Steven Pinker deze theorieën heerlijk cynisch en vaak grappig op de hak. Met veel statistiek legt hij uit waaróm we zo irrationeel zijn. Gelukkig komt hij ook met oplossingen.
Ik heb gemengde gevoelens bij dit boek. Leerzaam … en lastig. Pinker behandelt een aantal theoretische principes van rationeel denken. Leerzaam! De onderbouwing is voor gevorderden en het woordgebruik maakt de materie moeilijker dan nodig, vond ik. Lastig dus! Ik las het boek in het Engels, maar tikte erna de Nederlandse vertaling op de kop. Dat scheelde een stuk! En toch …
Het managementboek Rationaliteit …
… gaat over veel, heel veel onderwerpen. Logisch en kritisch denken. Bayesiaanse argumentatie. Signaaldetectie en ruis. Speltheorie. Correlatie en causaliteit. Het begint met uit te leggen dat rationaliteit bestaat uit een normatief model dat is opgebouwd uit allerlei componenten uit de logica, filosofie, wiskunde, en afhankelijk is van de doelen die je je stelt, en omgevingsfactoren. Over logisch redeneren merkt hij op dat dit makkelijker gaat als we een probleem rond fraude en bedrog proberen op te lossen. Dat is minder abstract, bijna intuïtief weten we hoe we dat kunnen ontdekken. Interessant!
Odysseus en hyperbolische verdiscontering
Mooi is het voorbeeld over hoe irrationeel het is om bij de dag te leven. Denk aan de marshmallowtest, liever eentje nu dan twee over een half uur? Niet zo slim. Pinker lardeert zijn betoog met berekeningen volgens de hyperbolische en exponentiele verdiscontering. Die zijn te volgen, maar zijn voorbeelden zijn voor mij duidelijker. We onderschatten het belang van de toekomst, daarom is het altijd goed om jezelf te dwingen je nú te beheersen, zodat je in de toekomst nog ergens van kunt genieten. Dat dwingen kan van alles zijn: Odysseus bond zichzelf aan de mast vast, we doen boodschappen met een volle maag, we laten onze werkgever pensioenpremie inhouden voor later.
Over Odysseus gesproken, zijn bemanning stopte hun oren dicht met was. Zou het niet beter geweest zijn als zij ook hadden geweten wat de sirenen zongen? Zij hoefden zich toch niet te laten verleiden, toon eens beetje zelfbeheersing, mannen! Is kennis afwijzen wel handig, wel rationeel? vraagt Pinker ons retorisch. Toch wel. Zo lees je niet al direct de laatste pagina van die spannende thriller. En ook is het rationeel om niet te willen weten of jij ook drager van die erfelijke ongeneeslijke ziekte bent. Heb je tenminste nog een onbezorgd leven tot die onvermijdelijke dood.
En zo gaat het door, heel aansprekende voorbeelden afgewisseld met lastig te volgen statistische modellen en theoretische uitleg. En af en toe een moreel dilemma, zoals over de base rate (van sekse, ras, geloof). Die willen we niet gebruiken bij beleid (preventief aanhouden door de politie, hoog risico op toeslagfraude, om maar wat te noemen uit Nederland) maar zouden we wel moeten gebruiken bij het vaststellen van verzekeringspremies en bij het monitoren van diversiteit in organisaties. Maar ja, taboe he? Waar ligt de grens?
Open geest en openbare voorziening
Het laatste hoofdstuk geeft oplossingen, want hoe zorg je nu dat je zo rationeel mogelijk blijft, irrationaliteit de baas blijft? Een ‘open geest’ hebben, is het credo. Waaronder openstaan voor bewijzen (van het tegendeel van wat je gelooft), vertrouwen hebben in de wetenschap. Twijfelen. Reflecteren. En vooral, dit gedrag promoten en belonen bij anderen, zodat we allemáál wat rationeler worden.
Pinker noemt rationaliteit een ‘openbare voorziening’, als een meent, waar de tragedie van de meent kan optreden, als iedereen gaat voor zijn eigen waarheid. Beter is het te kiezen voor de collectieve waarheid, voor instituten die veel werknemers hebben, en feedbackkanalen en kennisbanken. Peer reviews doen, feiten checken. Dit allemaal bij elkaar zorgt voor de gezamenlijke rationaliteit, voor dé waarheid.
Leerzaam én lastig
Pinker heeft een interessant betoog opgezet, wat zowel leerzaam is als uitdagend en lastig. Deels door zijn vaak stevige stellingen, deels door zijn theoretische verhandeling die wel wat basiskennis statistiek vereisen, en dan nóg niet altijd goed te volgen zijn. En deels dus door zijn wat formele manier van formuleren, met lange zinnen en veel moeilijke woorden, zélfs in het Nederlands! Temporele stabiliteit en homogeniteit van eenheden. Preëmptief handelen.
Prettig is dat Pinker veel boeken noemt die een bepaald aspect van rationaliteit nader uitwerken, waaronder een aantal boeken die ik ken en véél makkelijker te lezen zijn. Denk aan Ons feilbare denken, Nudge, Het rechtvaardigheidsgevoel, Freakonomics, Feitenkennis, Supervoorspellers, Het boek waarom. Pinker’s bibliografie telt zo’n 33 pagina’s dus er zit genoeg tussen om nog eens verder te kunnen lezen. Ruis, van Daniel Kahneman kwam ná 2021 uit, maar geeft ook begrijpelijk(er) inzicht in signaaldetectie en ruis.
Opvallend is dat Pinker’s voorbeelden lekker modern zijn (behalve Odysseus, natuurlijk). De speltheorie wordt gekoppeld aan klimaatverandering, complot-theorieën aan Trump, en van de bekende voorbeelden uit Ons Feilbare denken is een moderne variant bedacht (‘een smartphone en hoesje kosten samen $110, de smartphone is $100 duurder dan het hoesje…’ nou ja, de bedragen hadden iets meer gemoderniseerd kunnen worden).
Overigens lees ik soms wél de laatste pagina van die spannende thriller … niets irrationeels is mij vreemd.
Ik gaf het boek 3 1/2*
Ken je dit boek? Wat vond je ervan?
Koop dit boek
o.a. bij
of
of
Libris.nl, steun je lokale boekhandel
Voor bovenstaande links krijg ik een beetje provisie. Zonder provisie:
YouBeDo, goed voor jouw goede doel
Boekwinkeltjes, lekker duurzame exemplaren-met-ervaring
Keus genoeg!
Elly Stroo Cloeck is project- en interim-manager op het gebied van Finance, Internal Audit en Risk Management. Daarnaast schrijft ze recensies en samenvattingen van managementboeken.
Abonneer je hier op de kwartalige nieuwsbrief of op de wekelijkse blog-updates!